Opgave 2: SLAPENDE HONDEN BIJTEN NIET

(opgesteld door prof. dr. Kevin Absillis en Ulrike Burki, UAntwerpen)

Kromme zinnen ontstaan vaak door stijlfouten. Soms kunnen die fouten onbedoeld een grappig effect hebben. Handige schrijvers of reclamemakers maken die stijlfouten vaak opzettelijk, juist omdat ze opvallen. Dan hebben we het eerder over een stijlfiguur dan stijlfout.

We noemen hieronder drie typen van stijlfouten/stijlfiguren met telkens drie voorbeelden.

Een zeugma - Voer eendjes, geen oorlog
- Hier zet men koffie en over de Maas
- De man werd kaal en door ziektes geplaagd
Een contaminatie - Je moet niet zoveel hooi op je kerfstok nemen
- Mond-op-mondreclame
- Slapende honden bijten niet
Een pleonasme - Vegetarische groentesoep
- Minderjarige kinderen
- Vanmorgen heeft een leerkracht uit het onderwijs terstond en zonder verwijl op staande voet ontslag genomen en die werkt daar nu niet meer.

Lees nu de vijf onderstaande fragmenten en duid vervolgens de stijlfout/stijlfiguur aan die je meent te kunnen herkennen. Er is telkens slechts 1 optie juist.

 

2.1

‘Hij wist wat de macht der wanhoop uitrichten kon, en hij heeft zich eindeloos hopend en zich het hoofd stotend, bijna, zou men zeggen, met moedwil in een wanhoopspositie gebracht.’

            Uit een recensie, geschreven door de Nederlandse schrijver Martinus Nijhoff (1894-1953)

zeugma
contaminatie
pleonasme

 

 

2.2

‘Mijn vingertoppen zijn met inkt besmeurd.
Voordat er weer iets ongewoons gebeurt
nemen wij afscheid en de laatste trein.’

Uit het gedicht ‘Verslaggever’ (1956) van de Nederlandse schrijver Gerrit Achterberg (1905-1962)

zeugma
contaminatie
pleonasme

 

 

2.3

‘De eerste keer dat ik haar met mijn eigen ogen zag, was toen mijn moeder me haar aanwees in een schoenwinkel bij ons om de hoek waar we op een middag naartoe waren gegaan om nieuwe schoenen voor mij te kopen.’

Uit Red ons Maria Montanelli (1989), het romandebuut van Herman Koch (°1953)

zeugma
contaminatie
pleonasme

 

2.4

‘Er komt een tijd dat je moet gaan
Toch zal ik hier blijven staan
Zonder zon hier in het maanlicht
(Dit is niet wat ik voor ogen had)’

            Uit ‘Maanlicht’ (2019), een nummer van Bazart

zeugma
contaminatie
pleonasme

 

 

2.5

‘dus liggen we hier weer in hetzelfde bedje ziek
oude wonden dichten is moeilijker dan gedacht
en de nieuwe geven zich niet geronnen’

Uit ‘Vatbaar’ (2015), een gedicht van Carmien Michels

zeugma
contaminatie
pleonasme

 

OPLOSSING

2.1 

Een fraaie zin, zij het één die je in de kranten van vandaag niet meer zo gauw zult aantreffen! Martinus Nijhoff wordt beschouwd als een van de grootste dichters uit de Nederlandse letterkunde, maar zijn stilistische vernuft bleek net zo goed uit zijn journalistieke teksten en in zijn vertalingen. In deze zin klutst de schrijver twee staande uitdrukkingen door elkaar: ‘de macht der gewoonte’ en ‘de moed der wanhoop’. Dat geeft de contaminatie ‘de macht der wanhoop’. (Een echo van de uitdrukking ‘moed der wanhoop’ valt trouwens nog op te vangen op het einde van de zin.)

2.2

Een zeugma is een zinsconstructie die rammelt door een ongeoorloofde ellips (=weglating). Meestal gaat het om een werkwoord dat in twee verschillende betekenissen wordt gebruikt. In ‘de eendjes voeren’ betekent het werkwoord ‘van voedsel voorzien’. In combinatie met ‘oorlog’ betekent datzelfde werkwoord ‘vechten’ of ‘ten strijde trekken’. ‘Voer eendjes, geen oorlog’ kun je dus eigenlijk niet zeggen, maar het trekt wél de aandacht en als ludieke slogan voor vredelievendheid werkt het dus. In de laatste regel van bovenstaand gedicht gebeurt iets vergelijkbaars: ‘nemen’ wordt eerst figuurlijk gebruikt in de combinatie ‘afscheid nemen’, en vervolgens in een meer letterlijke betekenis (‘de trein nemen’). In grammaticaal correct Nederlands zou je ‘nemen’ dus een tweede keer uitdrukkelijk moeten noteren. Maar de dichter Gerrit Achterberg doet hier uiteraard bewust eigenzinnig. Zijn zeugma wringt en treft de lezer als iets ‘ongewoons’. En dat ‘ongewone’ is juist wat het lyrisch ik (zo noemen we de verteller in een gedicht) naar eigen zeggen tracht te ontlopen door snel afscheid te nemen. Het zeugma voegt dus ironie toe aan het gedicht.

2.3

Het woord pleonasme komt uit het Grieks en betekent zoveel als ‘overschot’ of ‘overtolligheid’. In stilistisch opzicht komt het erop neer dat je een pleonasme creëert als je een betekenis uitgebreider formuleert dan strikt genomen noodzakelijk is. Een cirkel heeft bijvoorbeeld geen behoefte aan het adjectief ‘rond’ omdat een cirkel per defintie rond ís. Soms vallen pleonasmen in alledaags taalgebruik niet meer op. Zo vinden we het heel gewoon om te zeggen dat we ‘iets met onze eigen ogen hebben gezien’. Maar je kunt natuurlijk alleen maar kijken met je eigen ogen en niet met die van iemand anders. (In bovenstaand fragment zou je misschien nog kunnen argumenteren dat het ‘kopen van nieuwe schoenen’ ook pleonastisch is. Als iemand iets koopt is het aangeschafte meestal nieuw voor hem of haar.)

2.4

Als je in het maanlicht staat is het nacht en is er uiteraard geen zonneschijn meer. Pleonasme dus!

2.5

Een prachtige contaminatie van ‘zich gewonnen geven’ en bloed dat niet ‘geronnen’ (= niet gestold) geraakt.